پولشویی از جمله فعالیت های ناسالم اقتصادی است که خود زاییده و در عین حال تکمیل کننده فعالیت های مجرمانه دیگری به حساب می آید. چنین فعالیتی نه تنها اقتصاد کشور ها، روابط اجتماعی و سیاسی آنها را نیز تحت تأثیر منفی و زیانبار قرار می دهد.

به همین علت بررسی اثرات منفی و نحوه مبارزه با آن در دستور کار سیاستگذاران اقتصادی و مورد توجه مسؤولان قرار گرفته است. گرچه تلاش زیادی در جهت مبارزه با این جرم مالی انجام گرفته، به دلیل پیچیدگی عملیات پولشویی و گستردگی آثار و تبعات منفی اقتصادی و اجتماعی آن از یکسو، و فقدان تحقیق و پژوهش های لازم برای شناسایی این پدیده، از سوی دیگر، توفیق چندانی به دست نیامده است. پولشویی زمانی اتفاق می افتد که درآمد های کسب شده توجیه قانونی ندارد و برای اینکه از حالت غیرقانونی خارج شوند و شکل پولهای معمول را به خود بگیرند به وسیله پولشویی پاک می شوند.

پولشویی چیست؟

پولشویی معادل فارسی است. پول کثیف، پولی است که از محل کسب و کارهای کثیف و غیرقانونی به دست آمده باشد. کسب و کارهایی همچون قاچاق مواد مخدر، قاچاق انسان، خرید و فروش زنان و کودکان، قاچاق اسلحه، باجگیری، ترور و...

پولشویی عبارت است از هرگونه عمل یا شروع به عملی به منظور پنهان ساختن یا تغییر ماهیت غیرقانونی درآمدهای حاصل شده به نحوی که به نظر می رسد منشاء تحصیل آنها قانونی بوده اند. پولشویی به مجموعه عملیاتی گفته می شود که شخص یا اشخاص حقیقی یا حقوقی برای مشروعیت بخشیدن به درآمدهای نامشروع آن عملیات را انجام می دهند.

پولشویی تنها نقل و انتقال و مبادله یا خرید و فروش نیست بلکه وسیع تر از این مفاهیم است. مقصود اصلی این است که درآمد نامشروع را مشروع جلوه دهند و در سیستم اقتصادی جامعه وارد نمایند. پولشویی عمل بعد از کسب درآمد از منابع نامشروع است و جرم مضاعفی است بعد از فعالیت نامشروع و در ابتدا جرمی برای تحصیل درآمد از منابع نامشروع حاصل از قاچاق مواد مخدر و ... می باشد. چون پولشویی هم به تکمیل عمل نامشروع کمک می کند و هم در حقیقت بخشی از همان عمل نامشروع است و علاوه بر آن زیان های متعددی برای جامعه و اقتصاد ملی دارد نباید اجازه داده شود مبالغ هنگفت نامشروع را به وسیله ظرفیت ها و امکانات و سیستم های مدرن موجود وارد بازار و روند فعل و انفعالات اقتصادی کنند و با این عمل هم کار نامشروع خود را توسعه دهند و هم از امتیاز این امکانات سوءاستفاده نمایند و سرانجام از پرداخت عوارض و مالیات و ... نیز فرار کنند.

انواع پولهایی که می تواند به صورت نامشروع در جامعه مطرح باشد:

1- پولهای خاکستری:

درآمدهای حاصل از فروش کالا و یا انجام دادن کارهای تولیدی است ولی از نظارت دولت پنهان می ماند و دولت از آنها بی اطلاع است که معمولاً برای فرار از مالیات این کارها را انجام می دهند.

 2- پولهای سیاه:

پولهای حاصل از قاچاق است به طوری که درآمدهای حاصل از قاچاق کالا و شرکت در معاملات پر سود دولتی که خارج از عرف طبیعی است.

3- پولهای کثیف یا پولهای آغشته به خون:

مربوط به نقل و انتقال مواد مخدر است.

مراحل عملیات پولشویی:

1- ایجاد پول غیرقانونی: معمولاً پول غیرقانونی از سوی بنگاه های غیرمشهور و غیر رسمی و اشخاصی که در رابطه با این بنگاه ها به صورت غیرقانونی فعالیت دارند تولید می شود. این بنگاه ها معمولاً از طریق روش های غیرمجاز و ارتباط مسئولان پرنفوذ کالا های ارزشمند و یا خدمات ویژه ای را خارج از رویه معمول و با سقفی بیشتر از میزانی که تعیین شده است دربافت می کنند و معمولاً با استفاده از روش های برنامه ریزی شده برای فرار از پرداخت مالیات، پول غیرقانونی را بیشتر رواج می دهند. در کشور هایی که توزیع با روش یارانه ای صورت می گیرد و یا از مراکز غیرقابل حسابرسی حمایت می شود، فضای مطلوبی برای رواج پول غیرقانونی فراهم می شود و رانت خواران حداکثر بهره برداری را از تفاوت قیمت مصوب و قیمت آزاد به عمل می آورند.

2- سندسازی مالی: معمولاً پول غیرقانونی از طریق بنگاه ها و واسطه های مالی غیرمجاز و غیر متعهد به مقررات نظام بانکی و با استفاده از اسناد جعلی وارد شبکه بانکی می شود. امکان جلوگیری از این جریان به خصوص با گسترش فناوری الکترونیک، مشکل است لیکن همین فناوری قادر است که در آینده ای نزدیک به نحو رضایت بخشی، طرفهای اصلی و صاحبان واقعی منابع مالی را به طور دقیق شناسایی کنند. بدیهی است استفاده از هر نوع فناوری جدید، در مراحل اولیه با مشکلاتی مواجه خواهد بود، لیکن به تدریج که جوامع استفاده از فناوری الکترونیک را قانونمند می کنند، ابهامات در رابطه با فرآیند پولشویی کاسته خواهد شد و برعکس برخی بانکداران، می توان امیدوار بود که به تدریج با قبول مقررات بین المللی در زمینه بانکداری الکترونی، این مشکل نیز کاهش یابد.

3- اختلاط مالی، پیچیده ترین مرحله از فرایند پولشویی است، زیرا دراین مرحله که معمولاً مبادلات پولی از طریق نهاد های واسطه و یا کارگذاران مالی صورت می گیرد، به سهولت سرنخ اصلی مبادله، یعنی عرضه کنندگان پول در ابهام قرار می گیرند. پیچیدگی اختلاط مالی که داد و ستد جنبه بین المللی پیدا می کند به مراتب افزایش پیدا می کند زیرا در بسیاری از کشورها، مقررات بین المللی در رابطه با پولشویی به تصویب نرسیده است و یا رعایت نمی شود. از این رو کسانی که از طریق پولشویی به مبادلات مواد مخدر و یا قاچاق کالا می پردازند در واقع با اختلاط پولهای آلوده، مجدداً با قدرت بیشتری نهادهای سالم و واقعی هر کشور را نشانه گرفته اند. گاهی کسانی که به محافل تصمیم گیری راه می یابند، با استفاده از رانت اطلاعاتی ثروت قابل ملاحظه ای را به دست می آورند این مسئله نیز باید نوعی (پولشویی ضمنی) تلقی شود. در هر حال وقتی از طریق رانت اطلاعاتی ثروتی به وجود می آید و با سایر منابع بانکها و مؤسسات اعتباری مخلوط می شود، بلافاصله جناح سیاسی تحت تأثیر خود را تقویت خواهد کرد و این حال مبارزه با مسئله پولشویی تا حدود زیادی دشوار خواهد شد.

4- تشویق پولشویی: فرض می کنیم که شخصی از طریق دزدی و یا خرید و فروش کالاهای قاچاق و غیرمجاز، تحصیل کرده است، با سپرده گذاری در شبکه بانکی و با استفاده از خدمات بانکی، بتواند از طریق روش های قانونی مثل سایر افراد عملیات بانکی در جهتی که می خواهد انجام دهد تا زمانی که صاحبان غیرقانونی پول با فریب مجریان قانون به عملیات خود مبادرت می ورزند، پولشویی یک مسئله ساده است، (لیکن پس از اینکه صاحبان غیرقانونی پول برخورد قانون و شکل دادن آن به نفع خود دسترسی پیدا کند مثل کشور های آمریکای لاتین، آنگاه با مسئله پولشویی شتابنده مواجه خواهیم بود.) در هر حال موضوع پولشویی در ابتدا ممکن است موردی و تحت تأثیر عوامل مختلف آسیب شناختی روی دهد. این مسئله نیز مثل اکثر آسیب های اجتماعی قابل رفع است، لیکن زمانی که پولشویی به عنوان یک هدف سازمان یافته سیاسی مشروعیت پیدا کند، در آن صورت آتش فراگیر، دامن همه جامعه را شعله ور خواهد ساخت. امروزه این هجوم سرطان پولی که بلافاصله موجب تشکیل تومور های مختل کننده اقتصادی می شود، تحت عنوان پولشویی مطرح شده است.

انواع پولشویی:

چهارگونه پولشویی قابل شناسایی است:

1- پولشویی درونی: شامل پولهای کثیف که از فعالیت مجرمانه و در داخل خاک یک کشور می شود که در همان کشور شسته می شود.

2- پولشویی مهار شونده: شامل پولهای کثیف بدست آمده از فعالیت مجرمانه که در داخل یک کشور کسب و در خارج از آن تطهیر می شود.

3- پولشویی بیرونی: شامل پولهای کثیف بدست آمده از فعالیت مجرمانه انجام شده در سایر کشور ها که در خارج نیز شسته می شود.

4- پولشویی وارد شونده: که شامل پولهایی که از فعالیت مجرمانه در سایر نقاط به دست آمده و در داخل خاک یک کشور مورد نظر شسته می شود.

آثار پولشویی:

1-    آلوده شدن و بی ثباتی بازار های مالی.

2-    بی اعتمادی مردم نسبت به نظام مالی

3-    تغییرات جبری و ناخواسته در تقاضای پول.

4-    تغییر شدید در نرخ بهره و سود

5-    خروج پیش بینی نشده سرمایه از کشور

6-    تضعیف بخش خصوصی

مهمترین حوزه های ایمن سازی اقتصادی ملی در برابر آسیب های ناشی از ورود پولهای غیرقانونی به بخش رسمی و قانونی به شرح ذیل می باشد:

1-    نظارت بر فعالیت شبکه بانکی و سایر موسسات مالی و اعتباری و غیربانکی

2-    کارآمدسازی نظام مالیاتی کشور

3-    حساس کردن نظام اقتصادی ملی نسبت به انجام هرگونه فعالیت که به مشروعیت ارزهای حاصل از فعالیت های غیرقانونی می انجامد.

منظور از پولشویی:

قانونی جلوه دادن وجوه و درآمد های غیرقانونی است و به عبارتی تطهیر درآمدهای حاصل از فعالیت های مجرمانه به منظور پنهان کردن یا تغییر ظاهر منشاء غیرقانونی آن است و برای اینکه این امر تحقق پیدا کند باید فرایند پیچیده و مستمر و دراز مدتی سپری شود که صاحبنظران در این زمینه به سه مرحله اشاره دارند:

1- مرحله اول جایگذاری یا مکان یابی و یا استقرار است که در این مرحله با تزریق درآمد های حاصل از فعالیت های مجرمانه به شبکه مالی رسمی، با هدف تبدیل درآمدهای حاصل از جرائم از حالت نقدی به ابزار های مالی، اقدام می شود. معمولاً در این مرحله وجوه کلان حاصل از جرائم را به مبالغ کوچکتری تقسیم می کنند و این کار از طریق سپرده گذاری در بانکهای داخلی یا دیگر موسسه های مالی رسمی و غیر رسمی و یا بیرون بردن پول از مرز ها و یا خرید کالاهای ارزشمند انجام می شود.

2- مرحله دوم، مرحله پنهان سازی یا لایه چینی است که در این مرحله سعی می شود که در آمد های حاصل از جرائم از طریق معاملاتی که انجام می شود از منشاء خودشان جدا شوند.

3- مرحله سوم، مرحله ادغام و یکپارچه سازی است، از طریق فراهم کردن پوشش ظاهری مشروع با توجه به اینکه درآمدهای حاصل از جرائم از منشاء خودشان هم جدا شده اند این کار در غالب ایجاد موسسه های اقتصادی و یا خرید های کلان انجام می شود و از این راه به پول هایی که از طریق نامشروع به دست آمده صورت مشروع داده می شود.

پیامد های قانونی جرم پولشویی

جرم پولشویی منطبق با برخی مواد قانون مجازات اسلامی باشد که در ذیل به آن می پردازیم:

الف) تحقق جرم پولشویی وابسته به وجود جرائمی مانند قاچاق مواد مخدر، اختلاس، ارتشاء و ... است. سپس اقدامات و فعل و انفعالاتی بر روی درآمدهای حاصل از جرائم مورد اشاره صورت می گیرد، تا منشاء غیرقانونی مال پنهان شود.

ب) عمل مرتکب؛ جرم پولشویی به شکلهای زیر اتفاق می افتد:

1- مخفی کردن ماهیت واقعی مال حاصل از ارتکاب جرم.

2- نقل و انتقال فیزیکی مال یا درآمدهای حاصل از جرم.

3- انتقال وجه یا هر مال دیگری از طریق موسسات مالی.

4- کمک یا معاونت به شخص مجرم برای عدم شمول مقررات کیفری.

5- تحصیل و استفاده از اموال و عایدات ناشی از جرم.

بعضی وقت ها ترک فعل نیز منجر به تحقق جرم پولشویی خواهد شد و آن در مواقعی است که شخص، از روی آگاهی و عمد ، از انجام وظایفی که در ارتباط با قانون به عهده اوست، خودداری می کند. (جرائم مرتبط با پولشویی)

در ضمن، خاطرنشان می سازد در ماده 662 قانون مجازات اسلامی نیز پیش بینی شده است؛ «هرکس با علم و اطلاع یا با وجود قراین اطمینان آور به اینکه مال در نتیجه ارتکاب سرقت به دست آمده است آنرا به نحوی از انحا تحصیل، مخفی یا قبول کند یا مورد معامله قرار دهد به حبس از شش ماه تا سه سال و 74 ضربه شلاق محکوم خواهد شد.»

امروزه، با شخصی که در ارتکاب عمل مجرمانه به سارق مساعدت می کند، به شدت برخورد می شود. اگر سارق اطمینان داشته باشد که هیچ شخصی حاضر به همکاری با وی نیست، جرأت فروش یامخفی کردن اموال مسروقه را نخواهد داشت و لذا، جرم سرقت به شدت کاهش خواهد یافت. علاوه بر این هرگاه سارق موفق به تحصیل، معامله یا اخفای اموال مسروقه سارقان را به مجازات برسانند.

ج) خصوصیات مال حاصل از ارتکاب جرم

درآمدهای حاصل از جرم به معنی هر مالی است که مستقیم یا غیرمستقیم از اعمال مجرمانه «جرائم منشاء» از قبیل ارتشاء، اختلاس، گرفتن پورسانت در معاملات دولتی، کلاهبرداری، قاچاق مواد مخدر، قاچاق کالا، ارز و ... مشتق یا حاصل شده است و همچنین، شامل اموالی بوده که درآمدهای حاصل از جرم به طور مستقیم وارد آن شده و سپس با آن آمیخته شده است.

چرا باید با پولشویی مقابله کرد؟

پولشویی اعتبار و در نتیجه ثبات بازارهای مالی را از بین می برد، به گونه ای که نظام بانکی در نتیجه جرائم سازمان یافته اعتبار خود را از دست می دهد، تمام سیستم مالی کشور یا حتی نظام مالی منطقه مورد نظر، دچار آسیب جدی می شود.

کشور های کوچک در برابر پدیده پولشویی آسیب پذیری بیشتری دارند. قدرت اقتصادی که از طریق فعالیت های غیرقانونی به دست می آید، تسلط بر اقتصادهای کوچک را برای سازمان های مجرم امکانپذیر می سازد. پولشویی بیشتر با جرائم سازمان یافته در ارتباط است و یک پیامد جبری جرائم سازمان یافته و بعد اساسی از هر نوع فعالیت مجرمانه درآمدزا است.

لزوم قانونگذاری برای جرم پولشویی:

در دو دهه اخیر، با توجه به گسترش سریع پولشوی